Η καταστροφή του εβραϊκού νεκροταφείου

απόσπασμα από το βιβλίο «Θεσσαλονίκη: Μνημεία, μνήματα και μνήμες»

Τον Απρίλη του ’41 μπήκαν οι Γερμανοί στη Θεσσαλονίκη. Μόλις οι συνθήκες δημιούργησαν την ευκαιρία, ο δήμαρχος Μερκουρίου και ο νέος διοικητής της Μακεδονίας Σιμωνίδης ζήτησαν από τη γερμανική διοίκηση την απαλλοτρίωση ολόκληρου του εβραϊκού νεκροταφείου. Η γερμανική διοίκηση ενέκρινε το σχέδιο απαλλοτρίωσης τον Δεκέμβρη του 1942 και σε χρόνο ρεκόρ (μέσα σ’ ένα μήνα!) το εβραϊκό νεκροταφείο ξεγυμνώθηκε. Τον Ιανουάριο του 1943 η καταστροφή του νεκροταφείου είχε ολοκληρωθεί.

[...] οἱ ἑλληνικές ἀρχές τῆς Θεσσαλονίκης κατέστρεψαν, με ἀκατανόητη φούρια, τά Ἐβρέικα Μνήματα. Ἀμέσως ἔγινε ἡ σκατομοιρασιά: το Πανεπιστήμιο βούτηξε το οἰκόπεδο (400 στρέμματα στήν καρδιά τῆς πόλης), η Μητρόπολη ἅρπαξε τά μάρμαρα (γιά τήν μετέπειτα ἀνοικοδόμηση του Ἁγίου Δημητρίου) μαζί μέ τόν Δῆμο τῆς Θεσσαλονίκης (πού χρησιμοποίησε τίς δικές του ταφόπλακες σάν κράσπεδα τῶν πεζοδρομίων). Ὁ Δῆμος, ἐπιπλέον, χάρισε στόν ἑαυτό του καί μερικά ἑκατομμύρια τοῦβλα, γιά νά χτίσει τήν μάντρα τοῦ μελλοντικοῦ νεκροταφείου τῆς Ἁγίας Φωτεινῆς. Αὐτά τά τοῦβλα ἤσανε τῆς πρέσας, ψημένα σέ εἰδικούς κλιβάνους, καί, συνεπῶς, πανάκριβα.

Μαζί μ’ αυτούς και ο όχλος –εκατοντάδες εισέβαλλαν και λεηλάτησαν το νεκροταφείο.

Στις 15 Μαρτίου 1943 έφυγε το πρώτο τραίνο για το Άουσβιτς. Ακολούθησαν άλλες δεκαοχτώ αποστολές. Μέσα σε τέσσερις μήνες όλοι οι εβραίοι της Θεσσαλονίκης –πενήντα χιλιάδες άνθρωποι, εκτός από ελάχιστους– είχαν μεταφερθεί στα στρατόπεδα του θανάτου.

Τον Αύγουστο του ’43 τα μόνα που έμειναν να θυμίζουν ότι κάποτε η Θεσσαλονίκη είχε εβραίους ήταν τα έρημα σπίτια, τα έρημα μαγαζιά και το ρημαγμένο νεκροταφείο.

Το επαίσχυντο και απάνθρωπο είναι ότι οι εβραίοι πήραν το δρόμο χωρίς γυρισμό (μόνο 2.000 γύρισαν από τα στρατόπεδα) έχοντας βιώσει την οδύνη της καταστροφής των τάφων των προγόνων τους και την αναλγησία των συμπολιτών τους.

Το κατοχικό Υπουργείο Οικονομικών με διαταγή του 1943 χαρακτήρισε το νεκροταφείο ως ακίνητο που είχε εγκαταλειφθεί από τους ιδιοκτήτες του. Οι δε εκτοπισμένοι εβραίοι είχαν χαρακτηριστεί «αποδημούντες». Το 1944 καταχωρήθηκε στο Κτηματικό Γραφείο Θεσσαλονίκης ως δημόσιο κτήμα.

Τον καιρό της Κατοχής τα Εβραϊκά Μνήματα ήταν στέκι του υπόκοσμου. 

Νέες γυναῖκες δέν περνάγανε ἀπό τά Ἐβρέικα Μνήματα και τή Δόξα (ἤ ἀργότερα ἀπό το νεκροταφεῖο τῆς Ἁγίας Φωτεινῆς), ἐπειδή ἀκούγανε αἰσχρά πειράγματα. 

Οι «δικαιούχοι» δεν πήραν αμέσως όλες τις μαρμάρινες πλάκες.

Οἱ ταφόπλακες, ντανιασμένες προσεκτικά, ἔμειναν στά Ἐβρέικα Μνήματα γιά ἀρκετό διάστημα. [...] Οἱ ταφόπλακες προστάτευαν τούς χασικλῆδες ἀπό τά περίεργα μάτια, ἀπό τόν καυτερό ἡλιο, ἀπό τόν βαρδάρη. 

Η περιοχή ήταν ένας ρημαγμένος τόπος (η χαρά των τυμβωρύχων που ψάχνανε για χρυσαφικά και άλλα πολύτιμα), με τάφους ανοιχτούς και οστά σκορπισμένα. Αναπόφευκτα εντάχθηκε στην καθημερινότητα της πόλης, καθώς πολλοί ήταν αυτοί που περνούσαν από μέσα για να κόψουν δρόμο. 

[…] Τη Σούλα, το Σουλάκι, τη Σουλάρα την έβλεπα πολύ καιρό πίσω από το γήπεδο του ΠΑΟΚ, εκεί που πιο πάνω ήταν τα ρημαγμένα από τους Γερμανούς εβραίικα μνήματα, παραπάνω η Βαγγελίστρα καi παραδίπλα το Γυμνάσιο μας. […] Τώρα δεν ανεβοκατέβαινε πια την Μουσών, επειδή ο δρόμος από κει που δούλευε ήταν πιο κοντά στο σπίτι της, γι’αυτό και περνούσε από τα χαλάσματα του εβραϊκού νεκροταφείου και μετά δίπλα από το δικό μας. Ενα βράδυ που γύριζε κατάκοπη τσαλαβουτώντας σε λάσπες και σκοντάφτοντας στις μαρμάρινες πλάκες των ανοικτών τάφων, έπεσε σ’ένα λάκκο με αναμμένο ασβέστη που είχαν ανοίξει κάτι εργάτες και κάηκε. […]

Μετά τον πόλεμο οι ελληνικές αρχές θεώρησαν καλά καμωμένα όσα προηγήθηκαν (έδωσαν, μάλιστα, στους επιζήσαντες το δικαίωμα να περισυλλέξουν όσες ταφόπλακες είχαν απομείνει –καλωσύνη τους!–) και οικοδόμησανε πάνω στα Εβραϊκά Μνήματα το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο.

Δεν μιλάω παρά μόνο για τα Εβραϊκά Μνήματα. Καθόλου για τις περιουσίες που πέρασαν σε άλλα χέρια, για το λυσσαλέο πλιατσικολόγημα στα σπίτια και τα μαγαζιά των εκτοπισμένων εβραίων, για την Υπηρεσία Διαχειρίσεως Ισραηλιτικών Περιουσιών, για τις άθλιες κομπίνες των απογραφέων και των μεσεγγυούχων, και για τον ρόλο του ελληνικού κράτους.

Πολλών αξιοσέβαστων Σαλονικιών οι μεγάλες περιουσίες φτιάχτηκαν από την πυρίκαυστο και από τους «αποδημούντες».




Οι φωτογραφίες απεικονίζουν εκθέματα του Εβραϊκού Μουσείου Θεσσαλονίκης, που φωτογράφισα και που είχε την καλοσύνη να μου παραχωρήσει την άδεια χρήσης.
Οι πληροφορίες με τα πλάγια γράμματα είναι από το «Άγιο Χασισάκι» του Πετρόπουλου και από «Το μονοπάτι στη θάλασσα» του Σουρούνη.